Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) xây dựng rất nhiều đập nước lớn nhỏ trên sông Mekong, đe dọa trực tiếp đến nguồn sinh kế của 70 triệu người dân vùng hạ du Đông Nam Á. Ngoài ra, ĐCSTQ còn mở rộng dự án “Một vành đai, Một con đường” tại lưu vực sông Mekong để tiến hành khống chế các quốc gia Đông Nam Á.

Sông Mekong, con sông dài nhất Đông Nam Á, đang đối mặt với tình trạng thiếu nước nghiêm trọng. Trong năm nay, các đập nước lớn của Trung Quốc ở thượng nguồn sông Mekong (còn gọi là sông Lan Thương) đang làm tình trạng hạn hán ở hạ nguồn trở nên tệ hơn, và làm suy yếu thêm nền kinh tế của các quốc gia Đông Nam Á. Có chuyên gia cho rằng đập thủy điện đã trở thành vũ khí thiết thực để ĐCSTQ khống chế, phá hoại nghiêm trọng, uy hiếp đến hệ sinh thái và nguồn sinh kế của khu vực Đông Nam Á.

Ông Brian Eyler, nghiên cứu viên cao cấp kiêm Giám đốc Chương trình Đông Nam Á tại Trung tâm Stimson có trụ sở ở Hoa Thịnh Đốn, gần đây đã lên tiếng sau một sự kiện về sông Mekong ở Hoa Thịnh Đốn. Ông nói rằng: “Các chỉ số khí hậu cho thấy sông Mekong đang xảy ra tình trạng hạn hán nghiêm trọng.”

Ông còn cho biết 11 đập nước ở thượng nguồn thuộc lãnh thổ Trung Quốc sẽ tình trạng hạn hán ở lưu vực sông Mekong thêm phần trầm trọng.

Cuối năm 2020, đội ngũ của ông Eyler bắt đầu khởi động dự án Giám sát Đập Mekong, dùng phương thức vệ tinh và truyền thông xã hội để thông báo cho các cộng đồng yếu thế cũng như chính phủ các nước chịu sự ảnh hưởng của những đập nước ở thượng nguồn sông Mekong.

Trong một bài diễn văn tại cuộc họp thường niên hồi tháng 04/2023, Tiến sĩ Anoulak Kittikhoun, Giám đốc điều hành Ban Thư ký Ủy hội Sông Mekong Quốc tế (MRC), cho biết lưu lượng nước của sông Mekong vào mùa khô cao hơn trong 10 năm qua, nhưng lưu lượng vào mùa mưa lại thấp hơn. Tình trạng này phản ánh rõ nhất ở hồ Tonle Sap (Biển hồ Cambodia), hồ nước ngọt lớn nhất khu vực được mệnh danh là “trái tim của sông Mekong.” Ông đặc biệt nhấn mạnh: “Tháng Mười Hai năm ngoái [năm 2022], lưu lượng nước chảy vào sông Mekong chỉ bằng một nửa so với năm 1995.”

Sự tác động từ các đập nước của Trung Quốc ở thượng nguồn khiến mực nước sông Mekong cao hơn vào mùa khô và thấp hơn vào mùa mưa. Các đập nước này xả nước để phát điện vào mùa khô và trữ nước vào mùa mưa, làm thay đổi mực nước sông giữa mùa khô và mùa mưa. Tình trạng này khiến mực nước ở hạ lưu dao động bất thường, ảnh hưởng đến quá trình di cư của cá, sản xuất nông nghiệp và vận chuyển, v.v.

ĐCSTQ đang tăng cường xây đập trên sông Lan Thương

Sông Mekong dài hơn 4,800km. Đoạn thượng nguồn dài 2,139km ở Trung Quốc được gọi là sông Lan Thương. Sau khi rời khỏi Trung Quốc, sông Mekong chảy qua năm quốc gia Đông Nam Á là Myanmar, Lào, Thái Lan, Cambodia, và Việt Nam. Con sông này là huyết mạch của 65 triệu người dân.

Đến cuối tháng 12/2020, ĐCSTQ đã xây dựng 12 đập nước lớn trên sông Lan Thương. Trang web Eyes on the Earth của Hoa Kỳ cho biết có tổng cộng 11 đập nước. Ông Vương Duy Lạc (Wang Weiluo), một chuyên gia về công trình thủy lợi nổi tiếng hiện đang sống ở Đức, nói rằng tổ chức này đã bỏ sót Trạm thủy điện Guoduo ở đoạn sông Trát Khúc, Tây Tạng. Ngoài 12 hồ chứa nước đã vận hành, còn 8 hồ vẫn đang được xây dựng. Ngoài ra, có 85 đập nước khác trên các nhánh sông Lan Thương. Trong đó, đập Nọa Trát Độ lớn nhất thế giới nằm ở tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, có chiều cao 261.5 mét và tổng dung tích chứa nước là 23.703 tỷ mét khối. Riêng hồ chứa này có thể giữ lại 23.703 tỷ mét khối nước.

Ngày 01/01/2019, có 4 đập nước mới được đồng thời đưa vào sử dụng. Trong năm này, hạ lưu sông Mekong đã trải qua một đợt hạn hán nghiêm trọng và kéo dài trong suốt bốn năm.

Theo thủy văn ghi nhận, năm 2020 là năm khô hạn nhất của sông Mekong. Kết quả quan trắc của Dự án Giám sát Đập Mekong (Mekong Dam Monitor) cho thấy các hồ chứa của Trung Quốc ở thượng nguồn có lượng nước dồi dào trong mùa mưa, nhưng một số lòng sông ở hạ nguồn sông Mekong xuất hiện hiện tượng khô nứt.

Ông Ayer cho biết các đập nước của Trung Quốc ở thượng nguồn đã chặn đứng 11% lưu lượng nước của sông Mekong. Nếu không có những đập nước lớn này thì khu vực hạ lưu sẽ không khô cằn đến vậy. Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn khẳng định nguyên nhân hạn hán ở hạ nguồn là do “hiện tượng El Nino.”

Cơ quan Giám sát Đập Mekong cũng xác nhận hai trong số các đập nước lớn nhất trên sông Lan Thương là Đập Tiểu Loan ở Vân Nam và Đập Nọa Trát Độ đã ngăn giữ 20.1 tỷ mét khối nước trong mùa mưa. Trên thực tế, hai đập nước này chiếm hơn 50% tổng trữ lượng nước của tất cả các hồ chứa quốc gia trên dòng chính sông Mekong.

Ngay từ năm 2010, các quốc gia thành viên Ủy hội Sông Mekong gồm Thái Lan, Lào, Việt Nam, và Cambodia, đã tiến hành đàm phán với Trung Quốc về tình trạng mực nước sông Mekong giảm nghiêm trọng. Họ cho rằng các đập nước ở sông Lan Thương đã gây ra hạn hán ở hạ nguồn.

Tuy nhiên, các quan chức ĐCSTQ luôn phủ nhận và cho rằng lượng dòng chảy trung bình hàng năm ở cửa sông Lan Thương chỉ chiếm 13.5% cửa sông Mekong, các đập nước và hồ chứa lớn của Trung Quốc “không ảnh hưởng” đến hạ lưu.

Tuyên bố chính thức này của ĐCSTQ đã bị các chuyên gia và học giả nghi vấn. Khi đó, ông Tần Huy (Qin Hui), một giáo sư tại Đại học Thanh Hoa, đã báo cáo bằng văn bản rằng hầu hết các đoạn ở cửa ra của sông Lan Thương đều có dòng chảy lớn hơn 14%, như ở đoạn sông Luông Pha Băng, lượng nước bình quân của cửa sông chiếm khoảng 2/3.

Ông Vương Duy Lạc cũng cho biết dòng chảy từ sông Lan Thương chủ yếu đến từ băng tuyết tan trên núi và mạch nước ngầm, dòng chảy vào mùa khô tương đối lớn. Mặt khác, sông Mekong không có mưa vào mùa khô và phụ thuộc chủ yếu vào lượng nước đổ xuống từ thượng nguồn. Ở trạng thái tự nhiên, lưu lượng trung bình của nước sông Mekong khi chảy qua Trung Quốc đến Chiang Saen thuộc Chiang Rai, Thái Lan, vào mùa khô là 689 mét khối/giây, chiếm 1/2 hoặc thậm chí 2/3 lưu lượng nước vào mùa khô của một số đoạn sông Mekong khác.

Các đập nước trên sông Lan Thương khiến hệ sinh thái vùng hạ du chuyển biến xấu

Sông Lan Thương mang theo nước tan từ băng tuyết cùng trầm tích chảy vào sông Mekong. Nhờ nguồn nước giàu dinh dưỡng và phù sa trong mùa mưa, nên lưu vực sông Mekong trở thành ngư trường và vựa lúa lớn nhất thế giới.

Sản lượng lúa gạo ở Thái Lan và Việt Nam chiếm tỷ lệ cao nhất thế giới. Đồng bằng sông Cửu Long cung cấp 50% sản lượng gạo trong nước và 90% sản lượng gạo xuất cảng của Việt Nam. Hiện nay, do thiếu nước nên đồng bằng sông Cửu Long ngày càng bị nhiễm mặn, ảnh hưởng trực tiếp đến sản lượng lúa gạo.

Đánh bắt thủy sản là nguồn cung cấp thực phẩm quan trọng cho các quốc gia ở lưu vực sông Mekong, đặc biệt là Cambodia. Hồ Tonle Sap của Cambodia là nơi đánh bắt cá lớn thứ tư trên thế giới.

Tình trạng sinh thái của hồ là một chỉ số báo hiệu về “sức khỏe” của toàn bộ lưu vực sông Mekong. Năm 2020, vì sông Mekong không có nước lũ đổ về nên mực nước hồ Tonle Sap cũng không thể tăng lên.

Theo ghi nhận chính thức từ phía Cambodia, sản lượng cá của hồ này giảm 30%, nhưng theo thông tin từ ngư dân địa phương, sản lượng đánh bắt thực chất giảm đến 70%. Đến nay, mực nước hồ Tonle Sap không ngừng giảm, cá cũng ngày càng ít.

Do bị chặn bởi các đập nước dày đặc ở phía thượng nguồn, nên lượng sinh vật phù du và phù sa của sông Mekong cũng giảm đi rất nhiều.

Nước sông trở nên trong vắt khiến cá và hoa màu mất đi nguồn dinh dưỡng dồi dào. Hằng năm, có hàng trăm loài cá di cư quy mô lớn từ hồ Tonle Sap đến thượng nguồn sông Mekong để đẻ trứng, nhưng hiện nay, một số loài đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng.

Theo dữ liệu từ vệ tinh EOMAP của Hoa Kỳ, năm 2012, sau khi Trung Quốc hoàn thành đập Nọa Trát Độ, độ đục trung bình tại cùng một nơi đã giảm 98% so với thời điểm năm 2004 trước khi đập nước được xây dựng – chỉ số này đủ để đáp ứng tiêu chuẩn phân loại nước uống của Tổ chức Y tế Thế giới.

Đập Nọa Trát Độ chỉ là một trong số các đập thuộc hệ thống trạm thủy điện mà ĐCSTQ xây dựng ở thượng du để tạo ra một nền “kinh tế đập xanh” và “non sông tươi đẹp.”

Các khoa học gia đã cảnh báo rằng, những đập nước trên sông Lan Thương có thể ngăn 97% lượng phù sa chảy vào đồng bằng Việt Nam.

Các con đập đã trở thành vũ khí chiến lược để ĐCSTQ kiểm soát Đông Nam Á

Cho đến nay, ĐCSTQ vẫn chưa công khai dữ liệu thủy văn như phù sa, v.v. của các đập nước ở thượng nguồn. Mặc dù Ủy hội Sông Mekong luôn mở rộng cửa, nhưng ĐCSTQ vẫn không gia nhập ủy hội này.

Hôm 08/08, Ông Thạch Sơn (Shi Shan), một chuyên gia về các vấn đề Trung Quốc, nói với ấn bản Hoa ngữ của The Epoch Times rằng, “ĐCSTQ chắc chắn không gia nhập Ủy hội Sông Mekong. ĐCSTQ không bao giờ công nhận một tổ chức tư vấn và và giám sát như vậy. Trên thực tế, ĐCSTQ không ký kết hầu hết các luật liên quan đến sông ngòi của Liên Hiệp Quốc hay của quốc tế, như ‘Luật nguồn nước Quốc tế’ là một ví dụ. Vì ĐCSTQ cho rằng tất cả các luật về nguồn nước đều sẽ áp đặt các hạn chế đối với thượng nguồn, nên Đảng này không muốn bị kìm hãm, họ chỉ muốn làm theo ý mình.”

Các đập nước của Trung Quốc thường ngăn nước hoặc xả nước mà không thông báo trước, gây thiệt hại cho các quốc gia ở khu vực hạ lưu sông Mekong. Sau đó, ĐCSTQ đã đồng ý thỏa thuận sẽ thông báo trước cho năm quốc gia phía hạ nguồn trong trường hợp ngăn hoặc xả nước từ các đập nước phía thượng nguồn. Tuy nhiên, không phải lúc nào họ cũng thực hiện điều đó.

Ví dụ vào ngày 05/01/2021, khi trạm thủy điện Cảnh Hồng, Trung Quốc, ngăn nước ở thượng nguồn, sau 5 ngày mới thông báo cho phía hạ nguồn rằng họ sẽ ngăn nước trong 20 ngày.

Khi đó, Dự án Giám sát Đập Mekong kiểm tra và phát hiện mực nước sông Mekong đã giảm hơn một mét. Điều này ảnh hưởng đến việc vận chuyển trên sông và sinh trưởng của các quần thể cá.

Một số học giả Trung Quốc, trong đó có chuyên gia thủy lợi Vương Duy Lạc, từng nói rằng đập nước đã trở thành vũ khí chiến lược để ĐCSTQ khống chế Đông Nam Á. Đối với ĐCSTQ, nắm chắc được “van nước” của dòng chảy chính ở thượng nguồn là có một lợi thế chính trị to lớn có thể ảnh hưởng đến phân nửa các quốc gia thuộc khối ASEAN.

Tháng 03/2016, nước sông Mekong giảm, vùng lúa của Việt Nam bị hạn hán và nhiễm mặn nghiêm trọng. Sau đó, lần đầu tiên ĐCSTQ xả nước “cứu trợ thiên tai,” hơn nữa quy mô xả nước vượt quá lưu lượng nước của sông Lan Thương vào mùa khô, lúc nhiều nhất là 1,000-2,000 mét khối/giây, trong khi lưu lượng nước tự nhiên của sông Lan Thương lúc đó là khoảng 400 mét khối/giây.

Sự “hào phóng” này của ĐCSTQ đã được đền đáp hậu hĩnh. Một tuần sau, Hội nghị Cao cấp Hợp tác sông Lan Thương-Mekong do Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường khởi xướng đã diễn ra tại Tam Á, Hải Nam.

Trung Quốc đã ràng buộc các khoản đầu tư và cho vay với “Quỹ đặc biệt hợp tác sông Lan Thương-Mekong,” để thúc đẩy hơn nữa dự án “Một vành đai, Một con đường” ở Đông Nam Á.

Sau khi nhận được lượng “nước trợ cấp” vượt mức yêu cầu, năm quốc gia đang trong tình trạng thiếu nước trầm trọng đã ký thỏa thuận Lan Thương-Mekong với ĐCSTQ.

Ông Thạch Sơn bày tỏ, sau khi thỏa thuận “Hợp tác Lan Thương-Mekong” do ĐCSTQ khởi xướng đi vào hoạt động, ĐCSTQ bắt đầu chuyển sang chính sách tấn công Đông Nam Á. Quốc gia nào có mối giao hảo với họ thì họ sẽ chi tiền đầu tư, thông báo về tình hình ngăn nước và xả nước của các đập phía thượng nguồn.

Đòn bẩy chính trị này đã có tác dụng rõ ràng đối với một số quốc gia Đông Nam Á. Cambodia chính là một ví dụ điển hình, nước này đã cho phép Trung Quốc xây dựng cảng quân sự.

Từ năm 2010 đến năm 2017, quân cảng Ream gần Biển Đông và eo biển Malacca luôn là nơi diễn ra các cuộc tập trận hải quân và huấn luyện chung giữa Cambodia và quân đội Hoa Kỳ. Nhưng vào năm 2017, Cambodia đột ngột tuyên bố cắt đứt hợp tác Cambodia-Hoa Kỳ, và chuyển sang hợp tác lâu dài với Trung Quốc.

Sau khi được ĐCSTQ khai thông, quân cảng này có triển vọng trở thành cảng nước sâu có thể dừng đậu hàng không mẫu hạm. Nơi đây được cho là tuyến đường quan trọng để ĐCSTQ giành chỗ đứng trên Biển Đông, thậm chí cho phép quân đội ĐCSTQ có thể bao quát và nối liền khu vực Thái Bình Dương-Ấn Độ Dương.