Ẩn mình dưới bóng tre xanh và những thửa ruộng trù phú, Đền Đươi, xã Thống Nhất (huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương), là một địa chỉ tâm linh lâu đời, nơi nhân dân thành kính tôn thờ Hoàng Thái hậu Ỷ Lan – người phụ nữ tài đức, mẫu nghi thiên hạ của dân tộc Việt Nam.

Từ thiếu nữ làng Thổ Lỗi đến bậc mẫu nghi thiên hạ

Hoàng Thái hậu Ỷ Lan, tên thật là Lê Thị Yến, sinh năm 1044 tại làng Thổ Lỗi, nay là xã Dương Xá (Gia Lâm, Hà Nội). Sử sách ghi lại, bà nổi tiếng với dung mạo thanh tú và trí tuệ sắc sảo, từng hai lần nhiếp chính, điều hành triều đình thời vua Lý Thánh Tông và Lý Nhân Tông.

Dưới sự chỉ đạo của bà, đất nước ổn định, phát triển, dân chúng được chăm lo đời sống, đạo Phật được khuyến khích, và giáo dục – đặc biệt là nữ học – được chú trọng. Chính vì thế, nhân dân khắp nơi, từ vùng đồng bằng sông Hồng đến các miền quê xa xôi, đều lập đền thờ bà như một cách tri ân người phụ nữ mẫu mực trong lịch sử.

Đền Đươi – Nơi hội tụ tâm linh, kiến trúc và ký ức cộng đồng

Tuy không phải nơi sinh ra, nhưng vùng đất Thống Nhất lại là nơi gắn bó sâu sắc với hình ảnh Mẫu Ỷ Lan. Theo lời truyền trong dân gian, bà từng dừng chân tại vùng đất này trong một chuyến tuần du, để lại nhiều dấu ấn: khuyến nông, dạy dân trồng dâu nuôi tằm, lập am tu hành và ban lộc cho dân nghèo. Từ đó, người dân lập Đền Đươi để thờ phụng, coi bà như Mẫu Thánh, luôn dõi theo và bảo vệ đời sống dân sinh.

Thời điểm hình thành và Kiến trúc đặc trưng

Đền Đươi
 Đây là công trình thời Hậu Lê khá tiêu biểu với hệ thống cột thấp và các bức chạm tinh xảo. (Ảnh: vnexpress)

Tuy không có tài liệu ghi chép cụ thể về thời gian khởi dựng ban đầu, nhưng theo truyền thuyết dân gian và những di vật còn lưu lại, Đền Đươi đã được hình thành từ lâu đời, có thể từ thời Lý – Trần, gắn liền với việc nhân dân tri ân công đức của Hoàng Thái hậu Ỷ Lan sau khi bà dừng chân và ban phúc cho vùng đất này. Trải qua các triều đại, đền đã được trùng tu, tôn tạo nhiều lần, trở thành một trung tâm tín ngưỡng quan trọng của cư dân địa phương.

Đền Đươi được xây dựng theo lối kiến trúc truyền thống của các ngôi đền cổ ở đồng bằng Bắc Bộ, đặc trưng với bố cục mặt bằng dạng chữ Quốc (國). Cấu trúc này thường bao gồm các hạng mục chính như nghi môn (cổng đền), sân đền, bái đường (tiền tế), và hậu cung được nối với nhau bởi hành lang, tạo thành một khuôn viên khép kín.

Nghi môn thường được chạm khắc tinh xảo, thể hiện nét văn hóa đặc trưng. Bái đường là nơi hành lễ chung, trong khi hậu cung là nơi đặt tượng thờ chính của Hoàng Thái hậu Ỷ Lan cùng các vị phối thờ. Các công trình được kết nối chặt chẽ, tạo nên một không gian linh thiêng, uy nghi. Các chi tiết kiến trúc như mái cong, đầu đao, các bức chạm khắc trên gỗ, đá đều thể hiện sự tinh xảo của nghệ thuật dân gian.

Văn vật còn lưu lại

Tại Đền Đươi, qua các đợt trùng tu, tôn tạo, nhiều văn vật cổ vẫn được gìn giữ cẩn thận, minh chứng cho bề dày lịch sử của ngôi đền. Có thể kể đến các sắc phong từ các triều đại phong kiến ban tặng, ghi nhận công trạng và sự linh thiêng của Mẫu Ỷ Lan. Bên cạnh đó là các bài vị, hoành phi, câu đối mang ý nghĩa ca ngợi công đức của bà và khuyên răn đạo lý làm người.

Các tượng thờ, đặc biệt là tượng Mẫu Ỷ Lan; thường được tạc với đường nét mềm mại, thần thái uy nghi; thể hiện sự kính trọng của nhân dân đối với bà. Những hiện vật này không chỉ có giá trị về mặt lịch sử; mỹ thuật mà còn là cơ sở để nghiên cứu về tín ngưỡng thờ Mẫu và văn hóa địa phương.

Đền Đươi
Hầu hết đồ thờ tự bên trong đền từ bức hoành phi câu đối cho tới ngai thờ, bộ bát cống đều được sơn son thếp vàng. (Ảnh: baohaiduong)

Mô tả nội dung của ảnh(mở trong cửa sổ mới)

Lễ hội đền Đươi – Mưa vo gạo, mưa rửa đền và nét tâm linh huyền diệu

Điều đặc biệt làm nên huyền thoại của Đền Đươi; chính là lễ hội tổ chức vào ngày 20 tháng 7 âm lịch hằng năm. Điều lạ lùng là năm nào mở hội cũng có mưa – nhưng không phải mưa dữ dội; mà là những cơn mưa nhẹ; vừa đủ để “vo gạo” khi bắt đầu lễ và “rửa đền” khi kết thúc. Các cụ xưa bảo đó là “mưa của Mẫu” – mưa linh ứng; báo hiệu sự hiện diện và chứng giám của bà trong mỗi mùa lễ hội. Lễ hội bao gồm hai phần rõ rệt:

  • Phần lễ: Rước kiệu, dâng hương; tế lễ trang nghiêm; và đặc biệt là các tiết mục hát văn – loại hình diễn xướng dân gian, gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu; nhằm cầu an, cầu lộc, cầu bình an cho dân làng. Trong phần lễ, đoàn rước kiệu thường được tổ chức trang trọng; với sự tham gia của đông đảo người dân và các đoàn thể; mang ý nghĩa rước Mẫu du xuân, ban phúc lành.
  • Phần hội: Sôi nổi và đông vui với những trò chơi dân gian như chọi gà; chơi cờ, bịt mắt bắt dê, thi nấu cơm… tạo nên không khí rộn ràng suốt cả làng. Các trò chơi này không chỉ mang tính giải trí; mà còn thể hiện tinh thần đoàn kết; gắn bó của cộng đồng, đồng thời tái hiện nét sinh hoạt văn hóa của làng quê truyền thống.

Ký ức tuổi thơ và hồn quê không phai

Đối với nhiều người con sinh ra và lớn lên ở Thống Nhất; lễ hội Đền Đươi là một phần không thể nào quên của tuổi thơ. Mỗi dịp rằm tháng bảy đến gần, lũ trẻ háo hức theo cha mẹ, ông bà đến thăm đền. Dưới tán phượng, tán đa; sân đền rộn ràng tiếng cười nói; tiếng í ới của những đứa trẻ say sưa với các món đồ chơi thủ công như tò he, trống bỏi, búp bê rơm.

Đặc biệt, phần hát văn vào buổi tối là một trải nghiệm khó quên; khi ánh nến lung linh hòa cùng tiếng đàn nguyệt; giọng hát dập dìu trầm bổng, tạo nên không gian linh thiêng, đầy xúc cảm. Đó không chỉ là nghi thức tín ngưỡng, mà còn là một loại hình nghệ thuật dân tộc quý giá; đang từng bước được bảo tồn qua từng mùa lễ hội.

Giữ gìn Đền Đươi chính là giữ gìn giá trị văn hóa

Ngày nay, Đền Đươi đã được chính quyền và nhân dân trùng tu nhiều lần; nhưng vẫn giữ được hồn cốt kiến trúc truyền thống. Nghi môn, bái đường, hậu cung và hệ thống tượng thờ được bảo tồn nguyên vẹn. Người dân trong vùng coi việc giữ gìn Đền Đươi chính là giữ gìn giá trị văn hóa; gốc gác, tâm hồn và niềm tin của cộng đồng.

Không chỉ là nơi để cúng bái; đền còn là không gian giáo dục văn hóa – lịch sử cho thế hệ trẻ. Các trường học tổ chức cho học sinh về thăm đền; nghe kể chuyện về Mẫu, về tích xưa và lễ nghi truyền thống; góp phần nuôi dưỡng lòng tự hào dân tộc và tình yêu quê hương.

Đền Đươi – Hồn cốt di sản, kết nối quá khứ và hiện tại

Hoàng Thái hậu Ỷ Lan được tôn thờ tại Đền Đươi; không chỉ là một biểu tượng lịch sử mà còn là linh hồn của làng quê Thống Nhất. Hình ảnh của bà vẫn hiển linh qua những cơn mưa nhẹ đầu mùa lễ; hiện diện trong tiếng trống hội; tiếng hát văn và trong ký ức tuổi thơ của mỗi người con sinh ra và lớn lên tại đây.

Giữ gìn Đền Đươi không chỉ là bảo tồn một di tích lịch sử; đó là việc giữ gìn một phần hồn cốt của người Việt; nơi truyền thống, tâm linh và tình cảm cộng đồng hòa quyện. Trong nhịp sống hiện đại, mỗi mùa lễ hội về, Đền Đươi lại trở thành điểm hội tụ, kéo những người con xa xứ trở về với cội nguồn tâm linh sâu thẳm của mình.