Giữa miền đồng bằng phì nhiêu của tỉnh Hải Dương, có một nơi mà mỗi tiếng búa vang, mỗi sợi chỉ lanh luồn qua lớp da thuộc lại như thêu dệt ký ức của hơn 500 năm nghề. Đó là Làng nghề giày da Tam Lâm – nơi ba làng Phong Lâm, Văn Lâm, Trúc Lâm cùng góp sức làm nên một di sản thủ công độc đáo, từng vươn tầm thế giới mà không mất đi chất Việt mộc mạc, tinh tế.
- Làng nghề vàng bạc Châu Khê
- Xôi sáng ngày mưa – Hơi ấm giữa phố thị Chí Linh
- Sự thật về thông tin mận hậu rớt giá
Làng nghề giày da Tam Lâm – Khởi nguồn từ một chuyến đi xứ
Theo sử sách lưu truyền, vào năm 1560, triều đình nhà Mạc cử Tiến sĩ Nguyễn Thời Trung sang nhà Minh học tập nghề thuộc da, cùng ba người thợ làng là Phạm Thuần Chánh, Phạm Đức Chính, Phạm Sĩ Bân. Trở về, họ mang theo bí kíp thuộc da thiên nhiên bằng “lá bàng – vỏ sấu – nước vôi ba lần”, khai sinh kỹ nghệ giày da ở vùng đất Tam Lâm.
Kỹ thuật này không chỉ giúp sản phẩm bền, bóng và thân thiện với môi trường, mà còn đưa người thợ Tam Lâm thành trụ cột trong các phường nghề nổi tiếng đất Thăng Long như Hài Tượng, phố Hàng Da.
Đình Tổ Văn Lâm còn giữ sắc phong đời Khải Định, hằng năm vào ngày 16 tháng Ba âm lịch, cả làng mở hội giỗ Tổ – trống chiêng rộn ràng ba ngày ba đêm như để nhắc nhớ một huyền thoại sống mãi với nghề.
Nghệ thuật đóng giày: Mỗi đôi là một độc bản
Tinh hoa của Làng nghề giày da Tam Lâm được kết tinh trong mẫu giày hài Long Vân – sản phẩm biểu tượng cho cả làng nghề:
- Mũi giày cong nhẹ, phỏng theo thế rồng bay – biểu tượng uy quyền và hanh thông.
- Da bò thuộc thảo mộc bằng lá bàng, vỏ sòi, không hóa chất – càng đi càng bóng màu “mật ong cháy”.
- Mũi khâu “giấu chỉ” – 10 mũi/cm, chỉ lanh tẩm sáp ong – khéo đến mức “soi đế không thấy chỉ”.
- Đế liền khối từ 5 lớp da ép gỗ dổi, phơi gió 7 ngày – càng đi càng dẻo, chống trơn tự nhiên.
- Hoa văn rồng–mây, hoa sen đục cườm, phủ nhũ đồng – tạo nên mỗi đôi giày như một “tác phẩm để đi”.
Năm 1931, tại Triển lãm thuộc địa Paris; đôi hài Long Vân từng được trưng bày và được báo L’Indochine ca ngợi: “plus souple que les chaussures de Limoges” – mềm hơn cả giày Limoges danh tiếng của Pháp.
Khơi dậy năm giác quan – Xưởng giày là một thế giới
Bước vào xưởng giày ở Tam Lâm; bạn không chỉ nhìn thấy những đôi giày, mà còn cảm nhận một vũ trụ của thợ thủ công qua đủ năm giác quan:
- Nghe: tiếng búa gõ “cộp cộp” trên sừng hươu ép đế, nhịp đều như metronome.
- Ngửi: mùi da bò hòa hương lá bàng, sáp ong, hạt mùi già – thơm dịu, thanh sạch.
- Nhìn: mũi chỉ lanh thoắt ẩn hiện dưới ánh đèn dầu – như kim thêu trên lụa.
- Sờ: da thuộc thảo mộc mát, mềm, rít nhẹ – dấu hiệu “da đã chín”.
- Nếm: thợ xưa từng “nếm da” để nhận ra vị chát dịu – nếu còn gắt là thuộc chưa đạt.
Tam Lâm 4.0 – Truyền thống khâu cùng công nghệ
Làng nghề giày da Tam Lâm không nằm ngoài làn sóng đổi mới. Nhưng khác với sự máy móc hóa lạnh lùng, Tam Lâm chuyển mình một cách thông minh:
- Thợ trẻ học CAD để bóc rập; nhưng vẫn giữ nguyên kỹ thuật khâu tay toàn bộ phần thân – “máy cắt để nhanh; tay khâu để giữ hồn”.
- Sản phẩm được xuất đi hơn 20 quốc gia; từ Đức, Nhật, Hàn đến Mỹ – nhờ kỹ thuật vegetable tanning chuẩn châu Âu.
- Quy trình thuộc da tuần hoàn 100%; tận dụng bã lá bàng làm phân hữu cơ, thay đinh thép bằng chốt gỗ dổi tự phân hủy.
- Thợ 9x livestream trực tiếp từ xưởng; “đo chân qua màn hình” bằng giấy A4 – ship giày khâu tay đến tận Mỹ, Úc chỉ sau 5 ngày.
Làng nghề giày da Tam Lâm – Di sản sải dài ra thế giới
Không phải ngẫu nhiên mà Làng nghề giày da Tam Lâm được xem là viên ngọc thủ công quý giá giữa thời đại công nghiệp. Ở đây, sự kiên trì; tỉ mỉ và đức tin vào cái đẹp không bị cuốn trôi theo dây chuyền sản xuất.
Người Tam Lâm không chỉ làm giày – họ khâu vào từng đôi giày một tâm hồn; một ký ức, một câu chuyện dài nửa thiên niên kỷ. Họ gìn giữ di sản bằng cả năm giác quan; và truyền lại cho thế hệ sau bằng đường kim mũi chỉ.
Nếu có dịp, hãy ghé thăm đình Tổ Văn Lâm; thử xỏ đôi hài Long Vân được may đo riêng cho bạn; lắng nghe nghệ nhân kể về “3.000 mũi khâu một ngày mà không rơi giọt mồ hôi thừa”. Khi ấy, bạn sẽ hiểu: Tam Lâm không chỉ làm giày; mà làm di sản dám sải bước ra thế giới.